Przemoc wobec starszych – ukryty problem społeczny

Medialnie rozpoznane pozostawianie starych, schorowanych rodziców w szpitalu to nic w porównaniu z biciem, poszturchiwaniem i rodziną tylko czyhającą na spadek i rychłą śmierć seniora. Powstało narzędzie dla lekarzy, które pomoże im wychwycić przypadki przemocy wobec osób starszych. To formularz oceny ryzyka przemocy wobec starszych (FORP).

- Doznawaniu przemocy przez seniorów sprzyja brak samodzielności. Zdecydowanie częściej jej ofiarami są kobiety w wieku starczym i długowieczne, czyli 76 plus. Rzadziej przemocy doświadczają osoby w wieku podeszłym, czyli 60-75 lat. Najwyższe wskaźniki przemocy zanotowano w Siedlcach – mówi Marcin Jóźko, socjolog, analityk, konsultant, autor licznych raportów i opracowań, publicysta i redaktor z Lokalnych Badań Społecznych pracujący przy tworzeniu FORP.  

Przemoc wobec starszych powoduje osłabienie ich zdrowia fizycznego (też bezpośrednie urazy) w wyniku długotrwałej traumy, w tym zaburzenia psychosomatyczne oraz zaburzenia zdrowia psychicznego. Specjaliści szacują, że starsi, wobec których stosowana jest przemoc chorują trzy razy częściej i wcześniej umierają niż ci, wobec których nadużycia nie były stosowane.

Narzędzie oraz procedura postępowania zostały przygotowane przez Fundację Projekt Starsi wraz z grupą ekspertów. Ma ono zachęcić pracowników ochrony zdrowia do większego zaangażowania w procedurę Niebieskiej Karty, której dotychczas lekarze wystawili tylko 1 proc. Formularz oceny ryzyka przemocy wobec starszych będzie dostępny do pobrania dla pracowników ochrony zdrowia na stronie Fundacji www.projektstarsi.pl 

Trzy ostrzeżenia meteorologiczne dla południowej Małopolski. Możliwy m.in. śnieg Ostrzeżenie meteorologiczne dla południowych powiatów Małopolski

Fundacja szkoli też księży, gdyż starsi ludzie, spowiadając się, opowiadają, że są krzywdzeni.

Dlaczego medycy niechętnie wystawiają Niebieskie Karty?

Po pierwsze, nie są w tym kierunku w żaden sposób szkoleni. Poza tym formularz jest długi, lekarz na jego wypełnienie musi poświęcić sporo czasu. A potem zostaje z tym formularzem w ręku i nie bardzo wie, co ma z nim zrobić.

Tymczasem to właśnie pracownicy ochrony zdrowia powinni odgrywać ważną rolę w rozpoznawaniu i zgłaszaniu przemocy, bo to z nimi, w szczególności z lekarzami rodzinnymi, osoby starsze mają częsty i czasami jedyny kontakt. Lekarzom rodzinnym seniorzy ufają i stosują się do ich zaleceń.

System przeciwdziałania przemocy w rodzinie w Polsce jest oparty o ustawę o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, procedurę Niebieskiej Karty (NK) i zespoły interdyscyplinarne ds. przeciwdziałania przemocy. Jedną z pięciu służb, która jest uprawniona do rozpoczęcia procedury Niebieskiej Karty jest ochrona zdrowia, obok funkcjonariuszy policji, pracowników oświaty, pracowników pomocy społecznej lub przedstawicieli gminnej komisji rozwiązywania problemów alkoholowych.

W roku 2020 założono łącznie 91,3 tys. Niebieskich Kart, z czego zaledwie 1031 karty zostały wystawione przez ochronę zdrowia (wzrost o 373 karty w stosunku do roku 2019), co stanowi tylko 1,1 proc. wszystkich zakładanych kart. 

Jak odmienić ten trend?

- W wielu krajach na świecie funkcjonują w ochronie zdrowia formularze oceny ryzyka przemocy wobec starszych. To bardzo ważne narzędzie dla lekarza, które m.in. ułatwia diagnostykę różnicową, czyli pozwala uchwycić różnicę pomiędzy rzeczywistą chorobą somatyczną a odpowiedzią ciała na problemy psychologiczne pacjenta, w tym te związane z przemocą. Przemoc ma bardzo silny wpływ na zdrowie i somatykę pacjenta, ponieważ osoby starsze bardzo silnie reagują chorobami  ciała na problemy psychiczne. Często lekarz czuje, że coś dzieje się w życiu pacjenta, co ma wpływ na jego zdrowie, ale nie ma potwierdzenia. Pacjent np. unika kontaktu wzrokowego, unika odpowiedzi na pytania o rodzinę, jest wycofany, nie przestrzega zaleceń lekarza – mówi Agnieszka Skoczylas, lekarka geriatra, ordynatorka Oddziału Geriatryczno – Internistycznego Szpitala Wolskiego im. dr Anny Gostyńskiej, ekspertka Fundacji Projekt Starsi.

Chodzi o odróżnienie urojeń prześladowczych charakterystycznych dla zespołów otępiennych. Pacjenci dotknięci nimi zgłaszają różne historie: tamci mnie trują, ci usiłują zabić, córka mnie okrada. Ważne, żeby odróżnić urojenia od faktycznych problemów. Agnieszka Skoczylas uważa, że jest to możliwe. W wypowiedziach osób dotkniętych otępieniem brak logiki, myślenie jest niespójne. 

- Trzeba się dobrze przyjrzeć pacjentowi. Również pod kątem mowy ciała. Osoby w opiece społecznej otrzymują leki na choroby psychotyczne i one dobrze działają – tłumaczy Agnieszka Skoczylas.

Po co FORP?

Po to, aby lekarz rozpoznał przypadki przemocy wobec osób starszych. Narzędzie jest przeznaczone dla pacjentów posiadających prawidłowe funkcje poznawcze i tych, u których stwierdza się łagodne zaburzenia poznawcze (MCI od ang. mild cognitive dispairement). Narzędzie nie jest przeznaczone dla osób z otępieniem. 

- Formularz przyczyni się do większego reagowania pracowników ochrony zdrowia na przemoc wobec osób starszych. Narzędzie stosowane powinno być w sytuacjach, kiedy lekarz przypuszcza, że starszy pacjent/tka może doznawać przemocy, a formularz pomoże mu ocenić prawdopodobieństwo jej występowania. Przed jego wypełnieniem lekarz powinien zadbać o właściwe warunki rozmowy, zapewnić pacjentowi/tce poczucie bezpieczeństwa, intymność i poufność (np. brak osób trzecich). Posługując się formularzem lekarz powinien postarać się przeprowadzić swobodną rozmowę z pacjentem, ale równocześnie uzyskać odpowiedzi na wszystkie pytania – mówi Magdalena Rutkiewicz, prezeska Fundacji Projekt Starsi, inicjatora opracowania FORP.

Takie narzędzia jak formularz funkcjonują z powodzeniem w wielu krajach na świecie.  Przykładem jest Indeks podejrzeń o nadużycia osób starszych © (EASI) - The Elder Abuse Suspicion Index ©, który został opracowany i zatwierdzony w języku angielskim i francuskim z dotacji Canadian Institute of Health Research (CIHR). Nie został jednak zaprojektowany jako narzędzie przesiewowe. Został zatwierdzony do badania bezpośredniego przez lekarzy rodzinnych pacjentów w swoich gabinetach, w wieku 65 lat i więcej. Badania formularzem EASI pokazały, że w Rumunii w 2016 21,5 proc. przebadanych nim pacjentów doświadczyło przemocy. W Irlandii w 2017 pojawiło się 11 proc. podejrzeń doznawania przemocy. Zdaniem Marcina Jóźko EASI i FORP są wzajemnie komplementarne i optymalne byłoby zastosowanie obu narzędzi.

- Lokalne Badania Społeczne rekomendują stosowanie FORP w placówkach ochrony zdrowia, testowanie na większych próbach pacjentów i lekarzy oraz ewentualne korekty. Naszym zdaniem FORP jest możliwy do zastosowania również w pomocy społecznej pod warunkiem utworzenia nowych procedur – mówi Marcin Jóźko.

Jak pracowano nad FORP? 

Formularz został przetestowany na grupie 275 osób starszych w dwóch placówkach POZ oraz na oddziale szpitalnym. 

Prace ekspertów poprzedzone były spotkaniami fokusowymi z seniorami, którzy opowiadali, jak taki formularz sobie wyobrażają, wypowiadali się także na temat lekarzy i ogólnie o polskim systemie ochrony zdrowia.

- Spotkania z seniorami pokazały, że starsi bardzo dobrze przyjęliby pytania lekarza dotyczące ich kondycji psychicznej, relacji w rodzinie czy w ogóle zainteresowania ich życiem. To oznaczałoby dla nich, że są ważni dla lekarza, że ten interesuje się ich zdrowiem i bierze pod uwagę wszystkie czynniki, które mają na nie wpływ – opowiada Rutkiewicz. 

Jak działa FORP?

Składa się z dwóch części. Pierwsza to zestaw 9 pytań, skierowanych do pacjenta, wobec którego istnieje obawa, że doznaje przemocy ze strony rodziny, bliskich czy opiekunów. Drugą część stanowią 2 pytania adresowane do lekarza, na które ma odpowiedzieć na podstawie swoich obserwacji. Opracowane przez ekspertów pytania mają pomóc zdiagnozować najczęstsze formy przemocy wobec starszych. Nawet, jeśli pacjent odpowiadałby przecząco, same pytania i rozmowa z lekarzem może budzić u starszego pacjenta świadomość problemu.  

W zależności od odpowiedzi pacjenta, wyróżniamy 3 procedury postępowania: zieloną, żółtą i czerwoną. Zielona to procedura, która nie potwierdziła obaw lekarza, możliwe jest natomiast ponowne wypełnienie formularza po kilku tygodniach. Żółta stwierdza, że istnieje ryzyko doświadczenia przemocy. Lekarz powinien omówić z pacjentem odpowiedzi sygnalizujące przemoc, przekazać materiały informacyjne na temat przemocy i zmotywować pacjenta do skorzystania z pomocy. Informacje na temat wyniku badania i podjętych działań powinny zostać dołączone do dokumentacji medycznej. Czerwona procedura oznacza sytuację, w której zagrożone jest życie lub zdrowie pacjenta. W tym wypadku lekarz powinien wypełnić formularz Niebieskiej Karty, przekazać go odpowiedniej osobie w danej placówce medycznej i zgłosić sprawę do prokuratury.

Formularz oceny ryzyka przemocy wobec starszych będzie dostępny w formie otwartego pliku pdf na internetowej stronie Fundacji www.projektstarsi.pl. Do formularza dołączony będzie krótki film instruktażowy, jak wypełnić dokument. Planowane są również szkolenia dla pracowników ochrony zdrowia. Ponadto materiały informacyjne na temat przemocy wobec osób starszych w formie broszur i ulotek będą dostępne dla pacjentów w placówkach podstawowej opieki zdrowotnej – w poczekalniach i bezpośrednio u lekarza rodzinnego, oraz w placówkach lecznictwa zamkniętego.

FORP powstał w czasie 2-letniego projektu badawczego (2021-2022), realizowanego przez Fundację Projekt Starsi w partnerstwie z firmą badawczą Lokalne Badania Społeczne, Narodowym Instytutem Geriatrii, Reumatologii i Rehabilitacji, Centrum Medyczno-Diagnostycznym oraz NZOZ w Łodzi.

(Źródło: Beata Igielska, zdrowie.pap.pl)