Związki Limanowszczyzny z Konstytucją

Święto Narodowe z okazji rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja na Limanowszczyźnie ma bardzo silne tradycje. To z naszym regionem związki miał jeden z głównych współtwórców ustawy zasadniczej z 1791 roku. W Limanowej znajduje się również wyjątkowy pomnik najstarszej Konstytucji w Europie.

Limanowska Bazylika jako pomnik 100-lecia uchwalenia Konstytucji 3 Maja.

To co w innych miastach nie było możliwe, ze względu na represje zaborców i próbę wynaradawiania Polaków, udało się w Limanowej. Właśnie tutaj w 1891 roku powstał pomnik Konstytucji 3 Maja, na jej setną rocznicę uchwalenia.

Największą ciekawostką limanowskiego obiektu jest fakt, iż jest to prawdopodobnie jedyny pomnik w formie kościoła na cześć konstytucji na świecie. Również zaskakujące jest to, że pamiątka patriotycznych wydarzeń przed stu lat, została wybudowana w momencie, kiedy Polska znajdowała się pod zaborami. Nawet jeżeli weźmiemy pod uwagę, że nasi rodacy pod panowaniem austriackim mieli większe swobody niż w Niemczech i Rosji, to budowa pomnika jako pamiątki stuletniej rocznicy Konstytucji 3 Maja była wielkim historycznym ewenementem.

Smaki Beskidzkiej Miedzy (12) – „Świąteczny karp z Beskidu Wyspowego” Szpital zniszczy dokumentację pacjentów

 Współtwórca Konstytucji 3 Maja i jego związki z Dobrą

Marszałek Stanisław Małachowski znany jest przede wszystkim jako jeden z głównych twórców Konstytucji 3 Maja. Dla Dobrej i jej okolic to wielki dobrodziej, który doprowadził do poprawy doli tutejszych chłopów. Wielki dziedzic, który w młodości często odwiedzał swoje posiadłości. Mieszkańcy Dobrej do dzisiaj dumnie podkreślają związki Marszałka z ich miejscowością.

Już w szkole podstawowej na lekcjach historii podkreśla się ten ważny dla miejscowości fakt. Na budynku Urzędu Gminy w Dobrej widnieje pamiątkowa tablica a na niej napis „W 200 lecie uchwalenia Konstytucji 3 Maja jej współtwórcy Stanisławowi Małachowskiemu 1736 – 1809, właścicielowi klucza dobrskiego wdzięczni za uwłaszczenie 3 VIII 1792, mieszkańcy jego dziedzicznych włości – Dobra 3 V 1991.” Do dzisiaj osiedle, które znajduje się na rozparcelowanym przez Marszałka między chłopów ziemiach, nosi nazwę Morgi.

W centrum Dobrej znajduje się tzw. park Małachowskich. Był również dwór, który niestety nie przetrwał do naszych czasów. W drugiej połowie XIX wieku w związku z wytyczeniem linii kolejowej Limanowa – Chabówka został rozebrany. W czasach zaborów nie dbano o pamiątki po wielkim polskim patriocie. Do posiadłości podworskich zaliczany był budynek, w którym obecnie znajduje się Urząd Gminy. W herbie Dobrej można odnaleźć elementu herbu Nałęcz, do którego należeli Małachowscy.

Brakuje natomiast szerszego opracowania, które dotyczyłoby historii wsi. Niewielka publikacja Adama Wojsa „600 lat wsi Dobrej k/Limanowej” to stanowczo za mało. Badaniem przeszłości miejscowości zajmował się były proboszcz parafii w Dobrej ks. Władysław Tarasek. Są również miłośnicy historii regionu starający się zbierać informacje na temat byłego osławionego dziedzica. Być może przyniesie to owoc w postaci szerszej monografii.

Od Lubomirskich do Małachowskich

Od końca XVI wieku tzw. klucz dobrski (w skład wchodziły wsie: Dobra, Jurków, Zadziele, Gruszowiec, Chyszówki, Wilczyce i Łostówka) należał do majętnego rodu Lubomirskich, hrabiów na Wiśniczu. W 1711 roku Jerzy Dominik sprzedał (lub według niektórych publikacji przekazał) posiadłości klucza dobrskiego Annie Konstancji z Lubomierza. Była to wdowa po wojewodzie poznańskim Stanisławie Małachowskim z Małachowic. Przyszły Marszałek Sejmu Wielkiego był jej wnukiem, a imię otrzymał po dziadku. W Dobrej Stanisław Małachowski był jeszcze zanim został jej dziedzicem. Od 1755 roku był bowiem starostą sądeckim i z woli ojca Jana, często doglądał rodzinnych dobytków. Prawdopodobnie po raz pierwszy był tutaj mając 19 lat. W Dobrej z pokolenia na pokolenia przekazywany jest wizerunek Marszałka jak bardzo wrażliwego i zaradnego człowieka. Utwierdzony jest zwłaszcza głębokie przekonanie o jego dużej religijności. W czasie swoich pobytów odwiedzał tutejszy kościół, konsekrowany w 1684 roku. Dzisiaj dobrzańska świątynia jest jednym z najważniejszych zabytków w okolicy i być może jedynym istniejącym obiektem w powiecie limanowskim, w którym przebywał Marszałek.

Dziedzic klucza dobrskiego

Po śmierci ojca Stanisław Małachowski stał się dziedzicem klucza dobrskiego. Nie były to czasy łatwe dla młodego właściciela, bowiem już 1770 roku ziemia sądecka została włączona do Austrii. Ze względu na posiadane dobra przyszły Marszałek stal się poddanym cesarzowej Marii Teresy. Zaborca czynił wszystko, aby pozyskać sobie ludność wiejską, wprowadzając dla nich korzystne reformy. Widząc to Stanisław Małachowski stał się wielkim orędownikiem poprawy warunków życia i sytuacji społeczno – prawnej chłopów. Decyzje podejmowane przez dziedzica w Dobrej i okolicach miały być przykładem dla innych magnatów. Kwestia pozyskania najniższych warstw społecznych dla spraw ojczyzny stały się jednym z ważniejszych celów jakie postawił przed sobą Stanisław Małachowski. Nie wiadomo jak często bywał w swych włościach na południu Polski. Jego główną siedzibą był dwór w Białaczewie (woj. łódzkie). Jednak w Dobrej mieszkańcy lubią się chwalić, jak to w czasie wizyt dróżkami ich miejscowości przechadzał się współtwórca najstarszej w Europie Konstytucji.

Fundacja szkoły

Bardzo ważnym gestem Stanisława Małachowskiego dla wioski była budowa nowego zaplecza dla szkoły, która od prawie stu lat nie funkcjonowała. Wcześniej nauczanie odbywało się przy parafii. Według przekazów historycznych w drugiej połowie XVIII wieku liczba analfabetów w Dobrej dochodziła nawet do stu procent. Przyszły Marszałek Sejmu Wielkiego zaniepokojony taką sytuację postanowił wybudować placówkę oświatową. Kronikarz szkoły Mateusz Rudnicki (swoje dzieło zaczął pisać w 1864 roku) na temat owych wydarzeń pisze następująco: „W jakim czasie i przez kogo szkoła w Dobrej ustalona została brakuje dokumentów, tylko na belce czyli tragarzu sufitowym w szkolnej starej izbie wyryty znajdował się następujący napis: za dziedzictwa J.W. Hrabi Stanisława Nałęcz - Małachowskiego – Referenta Królestwa Polskiego dnia 23 lipca 1788 roku”

W tym samym roku rozpoczęły się obrady Sejmu Wielkiego. Prawdopodobnie Marszałek odwiedził w tym czasie klucz dobrski, przy okazji fundacji szkoły.

Uwłaszczenie chłopów

Natomiast nie ma wątpliwości, że Stanisław Małachowski przybył do Dobrej w sierpniu 1792 roku, a więc rok po uchwaleniu Konstytucji. Konfederacja Targowicka przy pomocy Rosji doprowadził do obalenia ustaleń majowych. Główny współtwórca Konstytucji postanowił udać się na emigrację. W drodze do Wiednia jeszcze raz odwiedził klucz dobrski. Doszło wtedy do gestu dobrej woli Marszałka. Ogłosił uwłaszczenie chłopów (rok wcześniej to samo uczynił w posiadłościach w Rękoraju). Między swoich poddanych rozdał wówczas około 255 morgów. Zrezygnował z 15 tys. dni pańszczyzny sprzężanej i 3,7 tys. dni pańszczyzny pieszej. Zniósł największe ciężary poddańcze chłopstwa i w znacznym stopniu powiększył ich areał. Przekazy historyczne bardzo często podkreślają, że Stanisław Małachowski i tak miał niewielkie zyski z klucza dobrskiego. Zajęty sprawami politycznymi w odległej Warszawie nie mógł dopilnować swoich spraw w południowej Polsce. Wyznaczeni zarządcy posiadłości bardzo często oszukiwali Marszałka, bardziej myśląc o zagarnięciu jak najwięcej bogactw dla siebie niż o wypełnianiu swoich powinności względem Pana. Najbardziej cierpieli na tym wyzyskiwani chłopi. Taka sytuacja zapewne tylko przyspieszyła decyzję Stanisława Małachowskiego o uwłaszczeniu, co na owe czasy można uznać za ewenement.

W 1805 roku odnotowana jest wizyta chłopów z Dobrej w Białaczewie. Delegacja po tygodniowej podróży wręczyła Marszałkowi suplikę, w której chłopi zwracali się z prośbą o pozwolenie na wypasanie kóz razem z owcami na halach. Nie wiadomo czy udało im się załatwić sprawę. Po sukcesach napoleońskich Stanisław Małachowski był premierem rządu Księstwa Warszawskiego. Po jego bezpotomnej śmierci klucz dobrski stał się własnością jego bratanka hr. Ludwika Małachowskiego. Mieszkał na stałe w Warszawie i swoje posiadłości w powiecie limanowskim odwiedził tylko raz. W czasie powstania listopadowego w 1831 roku był tutaj przez trzy miesiące. W 1848 roku Ludwik Małachowski sprzedał swój majątek w Dobrej Henrykowi Wodzickiemu, właścicielowi dóbr ziemskich w Porębie Wielkiej i Niedźwiedziu.

Stanisław Małachowski – ur. 1736 roku w Końskiem (woj. łódzkie). Poseł na sejm konwokacyjny 1764, gdzie domagał się ograniczenia liberum veto. W latach 1776-1780 konsyliarz Rady Nieustającej. Jako poseł sandomierski wziął udział w Sejmie Czteroletnim 1788 – 1792, sprawując funkcję marszałka. Należąc do Stronnictwa Patriotycznego był jednym z głównych twórców Konstytucji 3 maja. W utworzonym przez Napoleona Bonapartego Księstwie Warszawskim sprawował m.in. funkcję prezesa Rady Ministrów. Zmarł 29 grudnia 1809 roku. Jego prochy spoczywają w warszawskim kościele św. Krzyża.